Γράφει ο Αντώνης Σαλμανίδης
(α.ε. καθηγητής, διευθυντής Μαιευτικής-Γυναικολογίας Ευαγγελισμού)
Η ιατρική από την αρχή της σχετιζόταν με τη μαγεία και τη θρησκεία, και οι ασθένειες αποδίδονταν σε κακοποιά στοιχεία και φαινόμενα.
Αυτό οδήγησε στο να ταυτιστεί ο γιατρός και ο ιερέας στο ίδιο πρόσωπο. Η ιατρική μεταβιβαζόταν από γενιά σε γενιά με λαϊκά γιατροσόφια, που με τον απόκρυφο τρόπο που εφαρμόζονταν δημιουργούσαν πίστη και μυστηριώδη φαντασία με την ανεξήγητη δύναμη της μαγείας στον άρρωστο.
Αυτό οδήγησε στο να ταυτιστεί ο γιατρός και ο ιερέας στο ίδιο πρόσωπο. Η ιατρική μεταβιβαζόταν από γενιά σε γενιά με λαϊκά γιατροσόφια, που με τον απόκρυφο τρόπο που εφαρμόζονταν δημιουργούσαν πίστη και μυστηριώδη φαντασία με την ανεξήγητη δύναμη της μαγείας στον άρρωστο. Η πίστη και η θρησκεία, χωρίς να γινόταν αντιληπτό, συνήθως βοηθούσαν στη βελτίωση της υγείας. Ο Όμηρος, ο Ορφέας, ο Ησίοδος και ο Φερεκύδης προδρομικά αναφέρθηκαν στην ιατρική και στη βραδεία εξέλιξή της κατά τη χρονική περίοδο από το 1300 π.Χ. έως το 600 π.Χ.
Κάποια εξέλιξη υπήρξε τον 6ο και τον 5ο π.Χ. αιώνα, αρχικά από τους Ίωνες σοφούς και φιλοσόφους και αργότερα από τους αττικούς ανθρωποκεντρικούς, στους οποίους εισχώρησε ο λογοκεντρικός στοχασμός.
Επηρεασθείς από τον στοχασμό αυτό, ο Ιπποκράτης, και διαθέτοντας απαράμιλλη μεγαλοφυΐα και παρατηρητικότητα, έθεσε έκτοτε τα ασάλευτα και ακλόνητα θεμέλια της ιατρικής επιστήμης.
Στα κείμενα του “Corpus Hyppocraticus” ο Ιπποκράτης εφαρμόζει τη σημερινή κλινική μεθοδολογία, δηλαδή την επισκόπηση, την ψηλάφηση, την επίκρουση και την ακρόαση προκειμένου να θέσει τη σωστή διάγνωση. Η παρατηρητικότητά του ήταν τόσο μεγάλη, ώστε περιέγραψε τα συμπτώματα του φλέγμονα, που είναι η διόγκωση, η ερυθρότητα, η αύξηση της θερμότητας και ο πόνος. Επιπλέον εφήρμοζε και συνιστούσε και χειρουργικές επεμβάσεις εκεί όπου χρειάζονταν, όπως, π.χ., προέβαινε σε διάνοιξη και παροχέτευση στα αποστήματα από φλέγμονα, στα εμπυήματα του ήπατος και του θώρακα, στα περιεδρικά αποστήματα και στα συρίγγια. Επίσης περιέγραψε το φέρον το όνομά του “Ιπποκράτειο Προσωπείο” ως σηπτική κατάσταση με συμπτωματολογία έντονου ρίγους, ταχυσφυγμία, ταχύπνοια, υποκίτρινο δέρμα, ολιγουρία και κωματώδη κατάσταση.
Ο Ιπποκράτης συνέδεε τη νόσο πάντοτε με τα αίτια που την προκαλούσε, απορρίπτοντας τις δεισιδαιμονίες και τα μάγια. Σε αντίθεση, ο Ησίοδος απέδιδε τις ασθένειες και τους πολέμους στο προπατορικό αμάρτημα του Αδάμ και της Εύας. Έως τον 19ο αιώνα, η ιατρική μορφή του Ιπποκράτη επικρατούσε σε όλον τον κόσμο, που συνέχιζε συνήθως τα θεραπευτικά του σχήματα με τον τρόπο με τον οποίον εκείνος τα εφήρμοζε στους ασθενείς με επιτυχία.
Ο Ιπποκράτης διέκρινε τέσσερις κράσεις, που κάθε μία είχε σχέση με την επικράτηση ενός από τους τέσσερις χυμούς του ανθρωπίνου σώματος, αναπτύσσοντας τη θεωρία “περί των χυμών”.
Η ελληνική αυτή λέξη, “χυμός”, αργότερα χρησιμοποιήθηκε από τους Λατίνους ως “humor”, από τους Γάλλους ως “humeur” (ψυχική διάθεση) και από τους Άγγλους με τη λέξη “χιούμορ”. Παρότι αρκετά έχουν αλλάξει από τότε, τα βασικά παραμένουν ακλόνητα και το ενδιαφέρον για τις απόψεις του Ιπποκράτη και των άλλων Ελλήνων παραμένει αμείωτο.
Ο Ιπποκράτης (6ος με 5ο αιώνα π.Χ.) είναι αυτός που εισάγει τον λόγο στην ιατρική και ιδρύει και θέτει σε λειτουργία τα γνωστά σε όλους μας Ασκληπιεία της Κως, της Επιδαύρου, της Περγάμου και αλλού, όπου εισρέουν ασθενείς για να θεραπευτούν και να εξαγνιστούν στην ψυχή, στο σώμα και στο πνεύμα με λουτρά, γυμναστική, εντριβές, ψυχαγωγία, θεατρικές παραστάσεις, βότανα ως φάρμακα και νηστεία. Η αμοιβή δε των ιατρών αποκαλούνταν “ίατρα”.
Πέραν αυτών, ο Ιπποκράτης είναι ο πρώτος γιατρός που αναγνώρισε τη σημασία του περιβάλλοντος στην ανάπτυξη ασθενειών, συνδυάζοντας την ιατρική με τη μετεωρολογία. Έτσι δημιούργησε την περιβαλλοντική και κοινωνικοπολιτική ιατρική, με επίδραση των ηθών και εθίμων στην υγεία, όπως αναφέρει στο έργο του “Περί ανέμων, τόπων και υδάτων”.
Οι διάδοχοι όμως του Ιπποκράτη απομακρύνθηκαν από τις ιπποκρατικές υποθέσεις. Ήσαν κυρίως θεωρητικοί, προσκολλήθηκαν δογματικά στις ιδέες του Ιπποκράτη και ίδρυσαν τη “Σχολή των Δογματικών”. Δεν ασχολήθηκαν με την έρευνα και έτσι δεν βοήθησαν την πρόοδο της ιατρικής.
Ο Ερασίστρατος, π.χ., απέρριπτε ακόμη και την “περί χυμών” θεωρία του Ιπποκράτη. Οι Μεγαρικοί και ο Πύρων ίδρυσαν στη συνέχεια την “Εμπειρική σχολή” στην ιατρική. Αυτοί πρέσβευαν ότι η γνώση δεν είναι δυνατή, και συνεπώς τίποτε το ασφαλές δεν υπάρχει λόγω της αβεβαιότητας των αισθήσεων και των παρατηρήσεων. Αυτοί παραδέχονταν στην ιατρική μόνον την “πείρα”.
Η μεγάλη μορφή όμως του Γαληνού αποκατέστησε την ιατρική στη σωστή ιπποκρατική της βάση, στηρίζοντας την ιατρική τόσο στην παρατήρηση όσο και στην έρευνα με πειράματα. Οι αυθεντίες του Γαληνού και Αριστοτέλη, με τις παρατηρήσεις τους, αποτελούσαν το αλάθητο για περισσότερο από χίλια χρόνια, δηλαδή μέχρι τον 17ον αιώνα.
Οι αρχαίοι Έλληνες γιατροί ασχολήθηκαν και με τον καρκίνο. Η εξέταση των αρχαίων κειμένων εμφανίζει ενώπιόν μας πολλές γνωστές νόσους που περιγράφονται κατά τρόπο εντυπωσιακό και δεν διαφέρουν από τη σημερινή νοσολογία. Ανευρίσκονται ανάλογα εδάφια, με αναφορά σε γνώσεις περί καρκίνου.
Ο Ιπποκράτης αναφέρει:
“Οκτακόσιοι κρυπτοί καρκίνοι γίνονται, μη θεραπεύειν βέλτιον. Θεραπευόμενοι γαρ απόλλυνται ταχέως, μη θεραπευόμενοι δε, πολύν χρόνον διατελέουσιν”.
Επίσης αναφέρεται στις εξελκώσεις γενικά, στους όγκους που εξελκώνονται, και συνιστά την προσοχή του γιατρού στην κράση του ασθενούς, στην ηλικία του, στην μορφή εξέλκωσης και στην εντόπισή τους στο σώμα. Παρατήρησε, δηλαδή, ο Ιπποκράτης ότι μερικές περιπτώσεις χρόνιων εξελκώσεων είναι καρκίνοι ή μπορεί να καταλήξουν σε καρκίνο. Έτσι στο “Περί Γυναικείων, το πρώτον” περιγράφει τη δυνατότητα μιας χρόνιας εξελκώσεως του τραχήλου της μήτρας να εξαλλαγεί σε καρκίνο ως εξής: “Ει δε μη εμελεδάνθη, μηδέ η κάθαρσις ερράγη αυτόματη, το έλκος μέζον εποίησεν αν, και εκινδύνευσεν, ει μη εμελεδάνθη, καρκινωθήναι τα έλκεα”. Επίσης παρατήρησε ότι σε χρόνια παρέκκλιση της μήτρας προκαλείται επίσχεση των εμμήνων που οδηγεί σε διόγκωση των μαστών και σε μικρούς σκληρούς όγκους διαφόρου μεγέθους που εξαλλάσσονται σε μακρινωματώσεις. Οι θηλές ξηραίνονται, ο μαζικός αδένας σκληραίνει (σκίρρος καρκίνος) και η ασθενής χάνει συνεχώς βάρος.
Στο ίδιο έργο “Περί Γυναικείων, το δεύτερον” ο Ιπποκράτης αναφέρει για τον καρκίνο της μήτρας: “159. Γυναικί οκόταν αι υστέραι σκληραί γίνωνται και εις τα αιδοία εξίωσι, και οι βουβώνες σκληροί γίνωνται, και καύμα εν τοίσιν αιδοίησιν ενή καρκινούσθαι φιλέει πάντα”. Στο “Επιδημιών το Εʼ” ο πατέρας της ιατρικής περιγράφει την περίπτωση καρκίνου του μαστού ως εξής: “101. Γυναικί, εν Αβδήροισι, καρκίνωμα εγένετο περί το στήθος, και διά της θηλής έρρεεν ιχώρ ύφαιμος. Επιληφθείσα δε της ρύσιος έθανεν”. Ο Γαληνός από την Πέργαμο (2ος αιώνας μ.Χ.) είναι επίσης μεγάλος γιατρός της αρχαιότητας που ακολουθεί την ιπποκρατική ιατρική και προβαίνει σε ριζική εξαίρεση του όγκου.
Ο Σωρανός ο Εφέσιος, σύγχρονος του Γαληνού και του αυτοκράτορα Τραϊανού, είναι ο ιδρυτής της γυναικολογίας (Ν. Λούρος 1973).
Στο “Περί Γυναικείων”, στο πρώτο βιβλίο, γράφει: “Περί σκίρου και σκληρωμάτων εν υστέρα”. Είναι ο πρώτος που εισήγαγε την υστερεκτομία στη γυναικολογία. Άλλος σπουδαίος γιατρός είναι ο Αρεταίος από την Καππαδοκία (2ος αιώνα μ.Χ.), που έγραψε το βιβλίο “Περί αιτιών και σημείων χρονίων παθών”, όπου γράφει: “ΧΙ. Περί υστερικών. Τήσι γυναιξί υστέρη αγαθή μεν ες κάθαρσιν και τόκον, ξυμφορή δε νούσων μυρίων τε και κακών… γίγνεται έλκεα και εν υστέρη…”. Ο Αέτιος ο Αμιδηνός (5ος αιώνας μ.Χ.), γιατρός του αυτοκράτορα Ιουστινιανού, στο βιβλίο του “Περί Γυναικείων παθών” αναφέρεται σε πολύποδες και σε άλλους όγκους της μήτρας.
Ο τελευταίος κλασικός Έλληνας γιατρός που περιέγραψε με γλαφυρότητα και επιστημονικότητα τον καρκίνο είναι ο Παύλος Αιγινήτης, τον 7ο αιώνα μ.Χ. Η βελτιωμένη ιατρική του Βυζαντίου μεταβιβάζεται στη Δύση μετά από πολλούς αιώνες. Έτσι ο Ανδρέας Vesalius (1514-1564 μ.Χ.) έγραψε επτά βιβλία στην Πάντοβα για την ανατομία του ανθρώπου. Ο Άγγλος William Harvey, αργότερα, τον 17ο αιώνα, περιέγραψε την κυκλοφορία του αίματος στον άνθρωπο, δηλαδή το κλειστό σύστημα με την καρδιά στη θέση της αντλίας και με αγγεία (αρτηρίες και φλέβες). Έτσι εξηγήθηκε και η αρτηριακή πίεση και οι σφίξεις που κυμαίνονται από 60-80 ανά λεπτό.
Τον 18ο αιώνα (1733) ο κληρικός Στέφανος Hales μέτρησε την πίεση σε άλογο. Τον 19ο αιώνα ο Lavoisier, ο Pasteur και ο Vesalius ανακάλυψαν τα μικρόβια, την ασηψία-αντισηψία, τα εμβόλια, τα ένζυμα και τη βιολογική χημεία. Ο 20ός αιώνα παρουσίασε την επανάσταση στην πρόοδο της ιατρικής με τη χρήση των αντιβιοτικών, τη μοριακή βιολογία, την αποκάλυψη του γοναδιώματος του DNA, την εξωσωματική γονιμοποίηση, την κλωνοποίηση, τις τεράστιες προόδους στην τεχνολογία κ.ά., που βοήθησαν στην εύκολη διάγνωση και στις μεγάλες εγχειρήσεις με τη βοήθεια των απεικονιστικών μεθόδων κ.ά.
Έτσι η ιατρική, με βάση το βυζαντινό νοσοκομείο, ακολουθεί τις νέες αλματώδεις προόδους στη Δύση.
Τελειώνω με αυτό που είπε ο Νίτσε:
“Ό,τι κι εάν ανακαλύψουμε εμείς, μετά από λίγο πληροφορούμεθα ότι το είχε ανακαλύψει ο μικρός αυτός λαός των Ελλήνων πολλούς αιώνες πρωτύτερα”.
Και ο Γκαίτε πρόσθεσε:
“Η Ελλάς είναι η καρδιά και ο νους της οικουμένης”.
Ωστόσο η αρχαία Ελλάς δεν πρέπει να αποτελεί το πρόσχημα για τα δικά μας λάθη, αλλά να αποτελεί εφαλτήριο για αγώνες και νέες σελίδες δόξας, αντάξιες των προγόνων μας.
