Αιγύπτιοι θεοί σε αρχαία αθηναϊκή οικία

Βρέθηκαν σε φρέαρ πλησίον του οικοπέδου Μακρυγιάννη, σε ανασκαφή για τις ανάγκες κατασκευής του μετρό. Από αριστερά, τα ειδώλια πιθανώς της Τύχης της πόλης της Αθήνας, του ΔιονύσουΟσίριδος και του Σαράπιδος Κοσμοκράτορος ανακεκλιμένου σε κλίνη

Διάλεξη για την ταυτότητα των ευρημάτων που αποκαλύφθηκαν σε φρέαρ στου Μακρυγιάννη κατά τις εργασίες για το μετρό
Ειδώλια από πολύτιμο ελεφαντόδοντο και φιλοσοφικές αναζητήσεις στην ύστερη αρχαιότητα

Γράφει η ΜΑΡΙΑ ΘΕΡΜΟΥ

Η Τύχη της πόλης της Αθήνας. Καμωμένη από ελεφαντόδοντο σε μικρογραφία ασφαλώς του αγάλματος της θεάς, τη λατρεία της οποίας εγκαθίδρυσε ο Ηρώδης Αττικός. Ενα ελεφάντινο επίσης ειδώλιο που απεικονίζει τον Οσιρι. Και ένα κομψοτέχνημα, ελεφάντινο κι αυτό, που αναπαριστά τον θεό Σάραπι.

Το υλικό που έκρυβε το φρέαρ το οποίο είχε ανασκαφεί πλησίον του οικοπέδου Μακρυγιάννη για τις ανάγκες κατασκευής του μετρό επεφύλαξε μια εξαιρετική έκπληξη για τους αρχαιολόγους:

ειδώλια αιγυπτίων θεών από πολύτιμο ελεφαντόδοντο, τα οποία χρησιμοποιούνταν για οικιακή λατρεία, όπως και τα ειδώλια ελληνικών θεοτήτων που αποκαλύφθηκαν μαζί.

Στη διάλεξή της για τις «Ελεφάντινες απεικονίσεις αιγυπτίων θεών στην Αθήνα κατά την ύστερη αρχαιότητα», η οποία δόθηκε στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, η αρχαιολόγος της Β Δ Εφορείας Αρχαιοτήτων κυρία Μέλπω Πωλογιώργη παρουσίασε την εμπεριστατωμένη μελέτη της για τα ευρήματα.
Το συγκεκριμένο φρέαρ (με τον αριθμό 54) περιείχε υλικό που παραπέμπει στον εξοπλισμό ιδιωτικής οικίας η οποία φαίνεται ότι κατοικήθηκε για μακρύ χρονικό διάστημα, από τον 2ο ως τον 6ο μ.Χ. αιώνα. Η θέση της οριοθετείται νοτιοανατολικώς του Θεάτρου του Διονύσου και σε μικρή απόσταση από αυτό, πολύ κοντά στην αρχαία οδό που οδηγούσε προς το Φάληρο.

Λατρεία Ίσιδος

Οπως ανέφερε στη διάλεξή της η κυρία Πωλογιώργη, λατρεία αιγυπτιακής θεότητας, της Ισιδος συγκεκριμένα, υπήρχε στην Αθήνα ήδη από τον 4ο π.Χ. αιώνα, όπως αποδεικνύει ένα ψήφισμα του 333/2 π.Χ. σύμφωνα με το οποίο αιγύπτιοι έμποροι είχαν ιδρύσει στον Πειραιά ιερό της θεάς.

Ποια η σχέση όμως του αγαλμάτιου της Τύχης που βρέθηκε στο φρέαρ με αιγυπτιακή θεότητα; Στη λεπτομερέστατη ανάλυσή της η αρχαιολόγος συνδέει τη γυναικεία μορφή του ειδωλίου με το τειχόμορφο στέμμα και τα γνωρίσματα της Τύχης, της Ισιδος, της Αθηνάς και της Αφροδίτης με τη θεά Τύχη της πόλης της Αθήνας, το λατρευτικό άγαλμα της οποίας βρισκόταν στον ναό του 2ου μ.Χ. αιώνα, τον οποίο ίδρυσε ο Ηρώδης Αττικός στον λόφο του Αρδηττού.

Η παραγωγή του ειδωλίου μάλιστα στην Αθήνα είναι η πιο πιθανή.

Ο Όσιρις

Το δεύτερο ειδώλιο το οποίο απεικονίζει τον Οσιρι- μάλλον εισηγμένο από την Αίγυπτο- συνδέεται και με τον Διόνυσο. Υπάρχουν άλλωστε μαρτυρίες για την εξομοίωση των δύο θεών, όπως μια παράσταση σε ύφασμα του 4ου ή 5ου μ.Χ. αιώνα από την Αίγυπτο σχετική με την ανάσταση του Διονύσου-Οσίριδος.

Ο Δίας-Σάραπις

Από το τρίτο ειδώλιο σώζεται μόνο η κεφαλή και δεν αποκλείεται να πρόκειται πάλι για την ταύτιση των δύο θεοτήτων. Το επόμενο εύρημα είναι ένα περίτμητο πλακίδιο με την απεικόνιση ένθρονης ανδρικής μορφής η οποία πιθανόν να είναι ο Δίας-Σάραπις. Υπάρχει επίσης ένα μικρό θραύσμα στο οποίο σώζεται η δορά ζώου, μάλλον λεοντή, όθεν και το συμπέρασμα για την απεικόνιση πιθανόν του Ηρακλή. Και ακολουθεί ένα ειδώλιο του Σαράπιδος Κοσμοκράτορος, έργο ιδιαίτερης τέχνης, πιθανόν του 4ου μ.Χ. αιώνα.

«Σύμφωνα με την επικρατούσα άποψη,οι απεικονίσεις του ανακεκλιμένου σε κλίνη Σαράπιδος σχετίζονται με τα λατρευτικά και τελετουργικά δείπνα των ισιακών θιάσων πάνω σε κλίνες με επικλήσεις προς τον Σάραπι» όπως είπε η κυρία Πωλογιώργη.
Η απάντηση επομένως στο ερώτημα για τον κάτοχο των ειδωλίων μπορεί να διαμορφωθεί ως εξής: «Τα έργα αυτά μας αποκαλύπτουν την ευσέβεια, τις θρησκευτικές πίστεις, τις πνευματικές και μεταφυσικές ανησυχίες ενός ανθρώπου,πιθανότατα μέλους ισιακού θιάσου,ο οποίος έζησε σε εποχή και περιβάλλον φιλοσοφικών αναζητήσεων αλλά και συνύπαρξης ακόμη της ειδωλολατρίας με τον χριστιανισμό» καταλήγει η αρχαιολόγος Μέλπω Πωλογιώργη σκιαγραφώντας τον άγνωστο αρχαίο κάτοικο της οικίας.