Παιδί φτωχής οικογένειας, αγροτικής προέλευσης και αυτοδημιούργητος. Αντιδογματικός, αριστερός και πιστός φρουρός των ανθρωπιστικών αξιών: «αυτό είναι αριστερά σήμερα», λέει. Πολίτης του κόσμου, μία από τις πιο δυνατές πένες της σύγχρονης λογοτεχνίας και μια ισχυρή φωνή αντίστασης. Αυτός είναι ο 87χρονος Ζοζέ Σαραμάγκου, ο νομπελίστας -από το 1998- συγγραφέας.Με το εκκλησιαστικό καθεστώς της Πορτογαλίας είναι σε διαρκή σύγκρουση: παλαιότερα με «Το Κατά Ιησούν Ευαγγέλιον» και πρόσφατα με το βιβλίο του «Κάιν». Το προηγούμενο από αυτό έργο του, «Το Ταξίδι του Ελέφαντα», ένα κράμα πραγματικότητας και φαντασίας, μόλις κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τις εκδόσεις Καστανιώτη, και με αυτή την αφορμή μιλήσαμε μαζί του.
Σε ποιον βαθμό βασίζεται σε πραγματική ιστορία το βιβλίο σας «Το Ταξίδι του Ελέφαντα»; Γιατί το περιστατικό του ελέφαντα 'δώρο του βασιλιά Ιωάννη Γ΄ της Πορτογαλίας προς τον αρχιδούκα Μαξιμιλιανό της Αυστρίας' σας συγκίνησε ως συγγραφέα;
Η προσφορά του ελέφαντα στον αρχιδούκα της Αυστρίας είναι τεκμηριωμένο ιστορικό γεγονός. Οταν έμαθα για το επεισόδιο, με εντυπωσίασε αυτή η διαδρομή προς τον θάνατο και προς τον ύστατο εμπαιγμό να χρησιμοποιήσουν τις πατούσες του ελέφαντα για να φτιάξουν ομπρελοθήκες. Περιέργως, σε μια πρόσφατη έκθεση στη Λισαβόνα είδα μια καρέκλα φτιαγμένη από τα οστά του Σολομώντα (σ.σ. το όνομα του ελέφαντα-δώρου). Κατά κάποιον τρόπο, το ταξίδι ολοκληρώθηκε.
Το ταξίδι του ελέφαντα, από τη Λισαβόνα στη Βιέννη, όπου δόθηκε ως δώρο, ήταν μια αφορμή για μια κριτική, απομυθοποιητική ματιά εκ μέρους σας στην εξουσία και τα παιχνίδια της, που, τηρουμένων των αναλογιών, μας αφορά στο σήμερα;
Ολόκληρη η Ιστορία μάς αφορά, ακόμη κι αν δεν την έχουμε ζήσει. Είμαι βέβαιος πως ο αναγνώστης θα αισθανθεί να εμπλέκεται στο κωμικοτραγικό ταξίδι του ελέφαντα Σολομώντα.
Το βιβλίο τελειώνει με μια αναγνώριση του ταπεινού Ινδού συνοδού-φροντιστή του ελέφαντα, από τον αρχιδούκα: «Αν όλοι οι άνθρωποι έκαναν ό,τι μπορούσαν, ο κόσμος θα ήταν σίγουρα καλύτερος». Αν αυτό το μεταφέρατε στη σύγχρονη εποχή, τι θα λέγατε για τον ρόλο του «ανώνυμου» ατόμου και της ατομικής ευθύνης;
Χωρίς τους «ανώνυμους», δεν θα υπήρχε η Ιστορία.
Ποιο είναι το όπλο του λογοτέχνη; Αν είναι η φαντασία, αυτή έχει όρια προκειμένου τα μηνύματα να «περνούν» πιο εύκολα στον αναγνώστη;
Δεν υπάρχουν όρια, εκτός από αυτά που χρειάζονται για να πειστεί ο αναγνώστης. Ακόμη και μια αφηγηματική πρόταση φαινομενικά παράλογη μπορεί να υποστηριχθεί αν η ανάπτυξή της γίνει με τρόπο λογικό και πειστικό. Αν ο αναγνώστης δεχτεί την αρχική σύμβαση, όλα είναι δυνατά, μέχρι και ο χωρισμός της ιβηρικής χερσονήσου από την Ευρώπη, όπως έκανα στην «Πέτρινη Σχεδία».
Στο «Περί Φωτίσεως», ένα από τα ωραιότερα βιβλία σας, διερευνούσατε τα όρια της σύγχρονης δημοκρατίας, θίγοντας έτσι καίρια προβλήματα του καιρού μας. Πού χωλαίνουν οι σύγχρονες δημοκρατίες και κατά πόσο εξασφαλίζουν την ελευθερία των πολιτών;
Το μόνον που της λείπει της δημοκρατίας είναι να είναι πραγματικά δημοκρατία. Γνωρίζουμε με το παραπάνω πως, σε πολλές περιπτώσεις, η δημοκρατία είναι μια βιτρίνα, πίσω από την οποία περιγελώνται οι τελετουργίες, οι ομιλίες, οι υποσχέσεις που δίνονται και ποτέ δεν τηρούνται. Δεν είμαι «αντι-δημοκράτης». Απαιτώ η δημοκρατία να είναι όντως δημοκρατία.
Τίποτα παραπάνω και τίποτα λιγότερο.
Σε μια εποχή οικονομικής κρίσης και ισοπέδωσης των αξιών, τι σας κάνει αισιόδοξο, δεδομένης και μιας δήλωσής σας: «Δεν είμαι απαισιόδοξος, είμαι ένας αισιόδοξος καλά ενημερωμένος»;
Δεν είμαι ούτε υπήρξα ποτέ αισιόδοξος, Η φράση που παραθέτετε είναι ειρωνική: Κατά τη γνώμη μου, ένας ενημερωμένος αισιόδοξος παύει να είναι αισιόδοξος. Εξάλλου, πώς μπορεί κανείς να είναι αισιόδοξος σε έναν τέτοιο κόσμο;
Πιστεύετε πως ένας συγγραφέας διανοούμενος οφείλει να παρεμβαίνει στον δημόσιο βίο;
Εξαρτάται από τον τύπο της παρέμβασης. Πιστεύω, όμως, πως είναι μία από τις υποχρεώσεις του ως πολίτη. Ο συγγραφέας δεν εξαφανίζει τον πολίτη· αντίθετα, μπορεί να τον ενδυναμώσει.
Οι δικές σας παρεμβάσεις, όπως στην ομιλία σας κατά την απονομή του Νόμπελ, είχαν αντίκτυπο πέρα από τη δημοσιότητα; Ή, μήπως, πλέον τα πράγματα γίνονται απροκάλυπτα, χωρίς να εισακούονται διάφορες ισχυρές φωνές αντίστασης;
Πάντα υπάρχει κάποιος για να τις ακούσει. Και μέχρι να πετύχουμε κάτι καλύτερο, θα αρκεστούμε σε αυτό. Δεν είμαστε μόνοι.
Παραμένετε αισιόδοξος για την εκλογή Ομπάμα, στοv οποίο είχατε κάνει έκκληση να κατεδαφίσει το Γκουαντάναμο, και πώς αντιμετωπίζετε το μέλλον της Ευρωπαϊκής Ενωσης;
Το πρόβλημα του Ομπάμα λέγεται βορειοαμερικανική αντιδραστική δεξιά. Μέσα στον ενθουσιασμό που προκάλεσε η εκλογή του, ξεχνάμε ότι αυτή η δεξιά υπάρχει, και ίσως και ο ίδιος ο Ομπάμα να έχει ξεγελαστεί από το μέγεθος του εκλογικού του θριάμβου. Οσο για το μέλλον της Ευρωπαϊκής Ενωσης, δεν αισθάνομαι αρμόδιος να απαντήσω. Οταν θα υπάρξει Ευρώπη, τότε θα μπορέσουμε να αρχίσουμε να σκεφτόμαστε για το μέλλον της.
Εξακολουθείτε να πιστεύετε στην ιδεολογία της αριστεράς; Τι είναι εκείνο που χαρακτηρίζει έναν ως αριστερό σήμερα;
Ορισμένες ανθρωπιστικές αξίες που η δεξιά περιφρονεί και αγνοεί. Αυτό που πιστεύω περιέχεται σε μια φράση που μπορεί κανείς να διαβάσει στην «Αγία Οικογένεια» των Μαρξ και Ενγκελς: «Αν ο άνθρωπος διαμορφώνεται από τις συνθήκες, τότε πρέπει να διαμορφώσουμε τις συνθήκες να είναι ανθρώπινες».
Διαβάζοντας τα βιβλία σας, μας δημιουργείτε την εντύπωση ότι κλείνετε το μάτι στον αναγνώστη λέγοντάς του πως το νόημα είναι κάπου αλλού. Θέλετε να βάζετε τον αναγνώστη να στρέφεται σε εσωτερικές διεργασίες;
Είναι μια πρόσκληση για να κοιτάξει κανείς πέρα από το φαινομενικό, να αμφιβάλλει πάντα και να μην επιτρέπει να τον εξαπατούν.
Αρχίσατε να γράφετε σε ώριμη ηλικία. Εχοντας τη σοφία του συγγραφέα και του αυτοδημιούργητου ανθρώπου, τι θα λέγατε σε έναν νέο επίδοξο συγγραφέα;
Να μη βιάζεται, να μη χάνει χρόνο. Και να δουλεύει με τις λέξεις, να τις σέβεται.
Σκεφτήκατε ποτέ ότι στέρεψε η έμπνευσή σας, ότι δεν θα ξαναγράψετε;
Ισως και να συμβεί κάποια μέρα. Μέχρι τώρα δεν μου έλειψαν τα θέματα και ο καλύτερος τρόπος για να τα διαπραγματευτώ.
Στο «Περί Θανάτου», βγάλατε τη γλώσσα στον θάνατο. Πιστεύετε πως χωρίς τον θάνατο δεν υφίσταται η χαρά της ζωής;
Δεν πιστεύω ότι έβγαλα τη γλώσσα στον θάνατο σε αυτό το βιβλίο. Μου φαίνεται μάλλον παιδιάστικο να κοροϊδεύει κανείς αυτόν που στο τέλος πάντα νικά. Η πρόθεσή μου ήταν να πω πως θα ήταν αδύνατο να ζήσουμε αν δεν υπήρχε ο θάνατος και πιστεύω πως το απέδειξα. Οσο για τη χαρά της ζωής, είναι τόσο εφήμερη που δεν αντέχει ούτε σε έναν πονόδοντο.
Το Νόμπελ σάς άλλαξε τη ζωή;
Και πολύ και λίγο, αλλά και καθόλου. Εξακολουθώ να είμαι ο άνθρωπος που ήμουν κι αυτό, για μένα, είναι το πιο σημαντικό.
Γράφετε κάτι καινούριο τώρα; Ποιο είναι το επόμενο βιβλίο σας;
Ναι, γράφω ένα καινούριο βιβλίο, αλλά είναι πολύ νωρίς να μιλήσω για αυτό. Αυτόν τον μήνα θα κυκλοφορήσει το τελευταίο μου μυθιστόρημα. Ο τίτλος του είναι «Κάιν».
Οι Έλληνες αναγνώστες σας πότε να σας περιμένουν ξανά στην Ελλάδα;
Μόλις υπάρξει κάποιος συγκεκριμένος λόγος, θα χαρώ να έρθω ξανά στην Ελλάδα.
Δήμητρα Ρουμπούλα
Εφ. ΕΘΝΟΣ
