Του Χρ. Γ. Ντούμα*
Είναι εξαιρετικά δύσκολο να αντλήσει κανείς πληροφορίες
για ένα θέμα, όπως είναι η αγωγή των παιδιών σε μια κοινωνία, χωρίς να διαθέτει γραπτά κείμενα. Ωστόσο, η συνδρομή της κοινωνικής ανθρωπολογίας μπορεί να φανεί χρήσιμη στην ερμηνεία ορισμένων ευρημάτων που δεν θεωρούνται χρηστικά, όπως είναι τα παιδικά παιχνίδια.Ανέκαθεν δε τα παιχνίδια διακρίνονται ανάλογα με το φύλο των παιδιών, αποβλέποντας να μεταδώσουν γνώσεις και εμπειρίες που θα βοηθήσουν ένα άτομο να αντιμετωπίσει τη ζωή ως ώριμος άνδρας ή γυναίκα. Ωστόσο, στη Θήρα της Εποχής του Χαλκού, πέρα από τα αντικείμενα που θα μπορούσαν να ερμηνευτούν ως παιχνίδια, η προϊστορική πόλη του Ακρωτηρίου μας έχει δώσει έναν αμύθητο πλούτο από τα πλέον φλύαρα αρχαιολογικά ευρήματα, τις αφηγηματικές σκηνές στις τοιχογραφίες.
Είναι δε αρκετές οι σκηνές που φαίνεται να σχετίζονται με τη μύηση, την αγωγή των παιδιών.
Οι γνώσεις που χρειάζονταν τα νεαρά άτομα της Θηραϊκής κοινωνίας έπρεπε να τους εξασφαλίζουν τα εφόδια για την αντιμετώπιση της καθημερινότητας.
Τα αγόρια, για παράδειγμα, είχαν ανάγκη να μάθουν τέχνες και να εξοικειωθούν με επαγγέλματα, όπως του γεωργοκτηνοτρόφου, του ψαρά, του οικοδόμου, του ναυτικού, του ξυλουργού, του μεταλλοτεχνίτη κ.ά., ενώ παράλληλα έπρεπε να μυηθούν για τις σχέσεις τους με το άλλο φύλο, ώστε με τον καιρό να μπορούν να γίνουν κι αυτά πατέρες και οικογενειάρχες.
Από την άλλη μεριά, τα κορίτσια όφειλαν να εξοικειωθούν με τις οικιακές εργασίες και να μυηθούν στη διαχείριση του νοικοκυριού, παράλληλα δε να προετοιμαστούν ως μελλοντικές σύζυγοι και μητέρες. Τις γνώσεις αυτές τα παιδιά τις έπαιρναν πρωτίστως από τους γονείς αλλά και από συγγενείς και φίλους είτε παίζοντας είτε ακολουθώντας το παράδειγμα των μεγάλων.
Κουρεώτις
Ανάμεσα στα ευρήματα που έχουμε από το Ακρωτήρι περιλαμβάνονται και μικρογραφικά αντικείμενα, όπως ομοιώματα ανθρώπινων ή ζωικών μορφών (ειδώλια) ή σκευών τα οποία, ως παιχνίδια, θα μπορούσαν να έχουν λειτουργήσει ως όργανα μύησης των παιδιών σε διάφορες ασχολίες. Ωστόσο, στις τοιχογραφίες του Ακρωτηριού περιλαμβάνονται σκηνές, στις οποίες εικονίζονται νεαρά άτομα, κορίτσια και αγόρια, που σαφώς διακρίνονται από τους ενηλίκους, τόσο με τη σωματική τους διάπλαση, όσο και με την ενδυμασία και την κόμμωσή τους.
Η ανθρωπολογική έρευνα έχει δείξει ότι σε όλες τις κοινωνίες του πλανήτη, αρχαίες, παραδοσιακές ή εξελιγμένες, η κόμμωση συχνά χρησιμοποιείται για τη δήλωση συγκεκριμένων καταστάσεων στη ζωή των ανθρώπων.
Στην αρχαία Αθήνα, για παράδειγμα, το κούρεμα των αγοριών για την εγγραφή τους στους καταλόγους των εφήβων αποτελούσε σημαντικό κοινωνικό γεγονός. Η ημέρα της τελετουργικής αυτής διαδικασίας λεγόταν κουρεώτις, οι δε νεαροί μυημένοι, τα βλαστάρια για τα οποία καμάρωνε η αθηναϊκή κοινωνία, περνούσαν στην κατηγορία του κούρου και της κόρης, δηλαδή των κουρεμένων ατόμων (από το κείρω, κουρεύω).
Η κοπή των μαλλιών στις γυναίκες της αρχαίας Ελλάδας επίσης δήλωνε το πέρασμα σε κατάσταση πένθους.
Η πανάρχαια αντίληψη ότι με την κοπή των μαλλιών θυσιάζεται συμβολικά το παλιό άτομο και ένα νέο γεννιέται, εξακολουθεί να επιβιώνει μέχρι τις μέρες μας ανεξαρτήτως θρησκείας ή κοινωνικής εξέλιξης. Για παράδειγμα, η αφαίρεση μιας τούφας μαλλιών κατά τη βάφτιση του παιδιού σήμερα ή η κουρά των μοναχών, συμβολίζουν ακριβώς τον θάνατο του αμαρτωλού ατόμου και τη γέννηση μιας νέας προσωπικότητας.
«Κείρεσθαι τον μύστακα και τοις νόμοις πείθεσθαι» (να κουρεύει το μουστάκι και να πειθαρχεί στους νόμους) ήταν προαπαιτούμενο για τον νομοταγή Σπαρτιάτη πολίτη. Κάτι παρόμοιο κρύβεται πίσω από το κούρεμα των νεοσυλλέκτων στρατιωτών: εξαφάνιση της εγωκεντρικής προσωπικότητας και μετασχηματισμό της σε πειθαρχικό άτομο.
Στάδιο μύησης
Το ιδιόρρυθμο κούρεμα των παιδιών που εικονίζονται στις τοιχογραφίες του Ακρωτηρίου, συγκρινόμενο με αντίστοιχα παραδείγματα από αρχαίες ή τωρινές παραδοσιακές κοινωνίες, συνηγορεί στο να θεωρήσουμε ότι τα νεαρά αυτά άτομα βρίσκονται σε κάποιο στάδιο μύησης, δηλαδή σε κάποια φάση της αγωγής τους. Παραδείγματος χάριν, η νεαρή κοπέλα, που κοσμούσε την παραστάδα πόρτας στη Δυτική Οικία, εικονίζεται να θυμιατίζει το σπίτι, σαν να ασκεί, κατά κάποιο τρόπο, καθήκοντα οικοδέσποινας. Οι δύο νεαροί ψαράδες, επίσης από τη Δυτική Οικία, προτείνοντας με καμάρι τη συγκομιδή τους μοιάζουν σαν να διακηρύσσουν ότι έμαθαν σωστά την τέχνη που διδάχτηκαν, το ψάρεμα. Ακόμη, τα αγόρια που πυγμαχούν, από το Κτήριο Β, ίσως θέλουν να δηλώσουν ότι κατέκτησαν τα μυστικά και τα τεχνάσματα της πυγμαχίας, η οποία ενδεχομένως αποτελούσε μέρος της αγωγής τους. Σε άλλη σκηνή έχουμε μια μικρή κοπέλα που ασκείται στη συλλογή κρόκου (ζαφοράς) ατενίζοντας τη «δασκάλα» της επιζητώντας επιδοκιμασία.Ενα μεγάλο τριώροφο κτήριο, η Ξεστή 3, λόγω μεγέθους, εσωτερικής διαρρύθμισης, πλουσιότατου τοιχογραφικού διακόσμου αλλά και λόγω παντελούς απουσίας οικοσκευής, έχει χαρακτηριστεί ως «δημόσιο».
Οι σκηνές που εικονίζονται στις τοιχογραφίες του
περιλαμβάνουν μόνο άτομα του ίδιου φύλου, από τα οποία τουλάχιστον ένα είναι νεαρής ηλικίας. Η εσωτερική διαρρύθμισή της και τα θέματα των τοιχογραφικών σκηνών μας οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι η Ξεστή 3 ήταν αφιερωμένη σε τελετές μύησης, μία από τις οποίες είναι και η πιστοποίηση της ενηλικίωσης.Για παράδειγμα, η τοιχογραφία των «Γυμνών Αγοριών» απεικονίζει τη σκηνή, κατά την οποία το αγόρι που μεταφέρει το πολύχρωμο ύφασμα, προφανώς θα το χρησιμοποιήσει τυλίγοντάς το γύρω από την οσφυϊκή χώρα για να καλύψει την περιοχή των γεννητικών του οργάνων.
Πρόκειται για το λεγόμενο «ζώμα» που, ως τμήμα της ανδρικής φορεσιάς των ενηλίκων, είναι γνωστό στο Αιγαίο τουλάχιστον από τη Μέση Εποχή του Χαλκού. Στην τελετή αυτή κεντρικό ρόλο φαίνεται να διαδραματίζει η καθιστή ανδρική μορφή, ίσως ο μυσταγωγός, βοηθούμενος από δύο άλλα αγόρια, τα οποία προφανώς προετοιμάζονται για τη δική τους σειρά. Η επίσημη αυτή τελετή ένδυσης αποτελεί σημαντικό σταθμό στη ζωή του νεαρού αγοριού: στο εξής ως άνδρας πλέον δεν θα μπορεί να κυκλοφορεί γυμνός.
Τα κορίτσια βέβαια ουδέποτε εικονίζονται γυμνά στην τέχνη της Θήρας. Γι' αυτό και το τελετουργικό της ενηλικίωσής του συμβολίζεται με άλλο τρόπο. Στη λεγόμενη τοιχογραφία των «Λατρευτριών» η νεαρή κοπέλα στο δεξιό άκρο της παράστασης, που ξεχωρίζει με το ιδιόρρυθμο κούρεμά της, έχει καλυμμένο το κεφάλι με ένα διάφανο πέπλο.
Φαίνεται, λοιπόν, ότι ο πέπλος, όπως το ζώμα για τα αγόρια, συμβολίζει το οριστικό πέρασμα των κοριτσιών στην κατηγορία των ενηλίκων.
Η πεπλοφόρος κόρη είναι πλέον γυναίκα έτοιμη να αναλάβει τις υποχρεώσεις της συζύγου, της μητέρας, της οικοδέσποινας. Αν η ερμηνεία που προτείνεται για τα παιδιά με την ιδιόρρυθμη κόμμωση είναι σωστή, και αν οι σκηνές που περιγράψαμε εικονίζουν όντως την τελική πράξη των σταδίων μύησης των παιδιών της θηραϊκής κοινωνίας, τότε μπορούμε να ερμηνεύσουμε το κτήριο, στο οποίο αυτή η τελετουργία ελάμβανε χώραν, η Ξεστή 3, ως κάτι αντίστοιχο με την αίθουσα τελετών των σημερινών πανεπιστημίων, τον χώρο δηλαδή της πανηγυρικής απονομής ακαδημαϊκών τίτλων.
* Ο κ. Χρ. Γ. Ντούμας είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
εφημ. Καθημερινή
Οι φωτογραφίες είναι από το: http://www.fourakis-kea.com/
