“Πολυεθνική ἐταιρεῖα ἀρχαιοκαπήλων”

Στά 1765 ὁ J. Bocher (Γάλλος ἀρχιτέκτονας), συναντᾶ στήν Ἀρκαδία, τόν μνημειώδη ναό τοῦ Ἐπικούριου Ἀπόλλωνος. Ἕνας ναός "ξεχασμένος" στούς αἰῶνες, γνωστός μόνο στούς κατοίκους τῆς περιοχῆς ὡς "κολῶνες", "στύλες" ἤ "στυλιά". Ἀπό ἐκείνη τή χρονική στιγμή ἔγινε πόλος ἕλξης καί ἐνέπνευσε ἀπό εὐρωπαίους καλλιτέχνες, ἐπιστήμονες, ἀρχαιολόγους, ἕως διπλωμάτες καί στρατιωτικούς πράκτορες.

-Αναδημοσίευση από την ιστοσελίδα Ἑλλήνων Φῶς-

"μετά γε τὸν ἐν Τεγέᾳ προτιμῷτο οὗτος ἂν τοῦ λίθου τε ἐς κάλλος καὶ τῆς ἁρμονίας ἕνεκα.
Ἰκτῖνος ὁ ἀρχιτέκτων τοῦ ἐν Φιγαλίᾳ ναοῦ γεγονὼς τῇ ἡλικίᾳ κατὰ Περικλέα καὶ Ἀθηναίοις τὸν Παρθενῶνα καλούμενον κατασκευάσας." Παυσανίας

Τό 1812 φτάνει στήν περιοχή μιά ἀποστολή, ἀποτελούμενη ἀπό ἀνθρώπους τῶν τεχνῶν καὶ τῶν γραμμάτων... Ὁ Haller von Hallerstein, Ch. R. Cockerell, John Foster, Gropious, Bronstedt, Linckh καί ὁ Otto Magnus von Stackellberg. Ἕνα χρόνο πρίν, μερικοί ἀπό αὐτούς, εἶχαν σχηματίσει μιά ἐταιρεῖα μέ τήν ἐπωνυμία "ΞΕΙΝΕΙΟΙ". Ἕνα ἀπό τά χαρακτηριστικά πού ἔπρεπε νά πληροῖ κάποιος πού ἤθελε νά συμμετάσχει σέ αὐτήν τήν ἐταιρεῖα ἦταν τό πάθος γιά τήν Ἑλλάδα καί τήν ἀρχαῖα σοφία.

Μέλη αὐτῆς τῆς ὁμάδας, ὑπῆρξαν, νωρίτερα, "περιηγητές", τῆς ἱερῆς γῆς τῆς Ἑλλάδος, ὅπως ἀποδεικνύεται ἀπό ἀποσπάσματα ἐπιστολῶν τοῦ John Foster στόν πατέρα του.

                                                       Ζάκυνθος, 13 Ἰουνίου 1812

Κατά τήν τελευταῖα μας περιοδεία στό Μοριά ἀνακαλύψαμε στό Ναό τῆς Φιγαλείας μιά ἀκόμα συλλογή ἀγαλμάτων καί ἀναγλύφων, πολυτιμότερη κι ἀπό αὐτή πού εἴχαμε βρεῖ στήν Αἴγινα. Δυστυχῶς ὅμως ἀναγκαστήκαμε νά τήν "ξαναθάψουμε", ἐπειδή οἱ Τοῦρκοι δέν μᾶς ἐπέτρεψαν νά σκάψουμε ὅσο χρειαζόταν. Τήν ὕπαρξη τοῦ θησαυροῦ αὐτοῦ τήν κρατήσαμε μυστική ὥς τώρα, ἐλπίζοντας ὅτι μέ κάποιο νόμιμο ἤ παράνομο τρόπο θά παίρναμε τήν ἄδεια ἀνασκαφῆς, πρᾶγμα πού δέν πετύχαμε ἀκόμα. Μάθαμε ὅμως, πώς ὁ κ. Luceiri, πού βρίσκεται στήν Ἀθῆνα καί πού ἔσκαψε γιά τόν λόρδο Elgin, πληροφορήθηκε τά σχέδια μας ἀπό κάποιους ἀπό τούς ἀνθρώπους μας κι ἔχει ἀρχίσει νά παίρνει τά ἀναγκαῖα μέτρα. Ἐμεῖς εἴμαστε, πάντως, ἀποφασισμένοι νά τά σταματήσουμε καί νά πᾶμε νά προσφέρουμε χρήματα στόν Πασᾶ γιά νά ἐξασφαλίσουμε τήν ποθητή ἄδεια. Μ΄ αὐτόν τόν τρόπο θά την ἀποκτήσουμε σίγουρα, πρίν προλάβει νά ἀντιδράσει ὁ Signor L.

Σέ αὐτήν τήν πρώτη ἐπιστολή, ὁ John Foster κάνει ἀναφορά στά γλυπτά τοῦ διάκοσμου τοῦ ναοῦ τῆς Ἀφαίας στήν Αἴγινα πού μετέφεραν, ἀσελγῶντας στόν γενέθλιο τόπο τους καί παρανόμως πράττοντας, στή γλυπτοθήκη τοῦ Μονάχου. Χαρακτηριστικῶς μαθαίνουμε γιά τή λεηλασία τῶν "φίλων" καί "συμμάχων" μας πού χωρίς ντροπή καί σεβασμό στόν πιό ἱστορικό τόπο τῆς εὐρωπαϊκῆς ἐπικράτειας, ξερίζωσαν ὅ,τι τούς γυάλισε καί τό εὐτέλισαν, ἀπό ἱερό ἐθνικό σύμβολο, σέ προϊόν συναλλαγῆς.

                                                       Ζάκυνθος, 7 Σεπτεμβρίου 1812

Φθάνοντας στή Φιγάλεια συνάντησα μερικούς ἀπό τούς συναδέλφους καί συνεργάτες μου τῆς προηγούμενης συλλογῆς, τόν Baron Haller καί τόν κ. Linkh παρέα μέ τόν κ. Gropious. Τόν τελευταῖο διαλέξαμε ὡς μεσίτη, ἐκπρόσωπό μας γιά νά κανονίσει τό ὅλο ζήτημα καί ἰδιαίτερα γιά νά πετύχει τήν ἔκδοση τῆς ἄδειας ἀπό τόν Βελῆ Πασᾶ, πού εἶναι ὁ κυβερνήτης τοῦ Μοριά. Εἶναι ὁ πιό κατάλληλοςψ, διότι καί στή χῶρα ἔχει ζήσει γιά καιρό καί γνωρίζει πολύ καλά τό χαρακτῆρα τῶν Τούρκων. Μετά ἀπό πολλές δυσκολίες καταφέραμε νά πάρουμε τήν ἄδεια μέ τόν ὅρο, ὅτι θά μοιραστοῦμε μέ τόν Βελῆ Πασᾶ τούς καρπούς τῶν ἐρευνῶν μας, ὅρο πού δεχθήκαμε εὐχαρίστως, ἀφοῦ διαφορετικά θά εἴχαμε τήν τιμή μιᾶς τόσο μεγάλης ἀνακάλυψης, ὅπως ξέρουμε ὅτι θά εἶναι τό ἀποτέλεσμα τῶν κόπων μας. Μόλις τακτοποιήθηκε ἔτσι ἡ ὑπόθεση, ἐγκατασταθήκαμε ἀμέσως κοντά στό ναό, πού βρίσκεται στό ὄρος Κωτύλιο{...} 

ἀπέχει δὲ τῆς πόλεως ἐς τεσσαράκοντα τὸ Κωτίλιον μάλιστα σταδίους: ἐν δὲ [τῷ] αὐτῷ χωρίον τέ ἐστι καλούμενον Βᾶσσαι καὶ ὁ ναὸς τοῦ Ἀπόλλωνος τοῦ Ἐπικουρίου, λίθου καὶ αὐτὸς ὄροφος."

Τό 1811, εἶχαν ἤδη ἐντοπίσει στίς Βᾶσσες τή μαρμάρινη ζωφόρο τοῦ ναοῦ, ἄλλα γλυπτά μέλη, τήν ἀνάγλυφη ζωφόρο τοῦ ἐσωτερικοῦ ναοῦ, θραύσματα κ.ἄ. Κομμάτια αὐτῶν τῶν ἀνακαλύψεων καί συγκεκριμένα ἡ ἀνάγλυφη ἐσωτερική ζωφόρος δημοπρατήθηκε στή Ζάκυνθο τό 1814 καί κατέληξε στό Βρετανικό Μουσεῖο.

{...} Ἐκεῖ ἔφτιαξε ὁ καθένας μας μιά καλύβα μέ κλαδιά. Στήν ἐπιχείρησή μας εἴχαμε τή βοήθεια διακοσίων ἐργατῶν, προσωπικό ἀπαραίτητο γιά νά μετακινήσει μέ τήν ἀντρίκεια του δύναμη τίς πελώριες πέτρες, λόγῳ ἔλλειψης μηχανημάτων. Σοῦ ἐσωκλείω σχέδια ἑνός μόνο μέρους τῆς νεοαποκτημένης μας συλλογῆς, τά ὑπόλοιπα θά σοῦ τά στείλω μέ δέμα. Ἄν ἡ προηγούμενη μας συλλογή ἦταν πολύτιμη γιά τήν παλαιότητά της, αὐτή ἐδῶ εἶναι πολύτιμη γιά τήν ἔξοχη ἐργασία της. Ὁ ναός, ἀπό τόν ὁποῖο προέρχεται ἡ συλλογή, εἶναι σύγχρονος μέ τόν Παρθενῶνα τῶν Ἀθηνῶν, ὁ ἀρχιτέκτονας του εἶναι ὁ ἴδιος, ἑπομένως ἡ ζωφόρος πού βρήκαμε εἶναι χωρίς ἀμφιβολία τοῦ Φειδία. Ἐάν ὁ Φειδίας εἶναι ὁ γλύπτης, τότε δέν ἔκανε τό καθῆκον του ἀκέραιο πρός τήν Ἀθηνᾶ, ἀφοῦ ἡ ἐργασία του στόν Παρθενῶνα εἶναι πολύ κατώτερη σέ πολλές περιπτώσεις ἀπό αὐτή στή ζωφόρο πού βρήκαμε. Ἡ ζωφόρος εἶναι ἑκατό πόδια σέ μῆκος καί παρουσιάζει ἑκατό μία διαφορετικές μορφές. {...}

Ἐκτός ἀπό τή ζωφόρο τοῦ ἐσωτερικοῦ ναοῦ, ἡ ἐταιρεῖα τῶν εὐρωπαίων ἀρχαιοκαπήλων, σύλλησε ἀποσπῶντας καί φυγαδεύοντας, ἀνάγλυφες μαρμάρινες μετῶπες διαζωμάτων τοῦ πρόναου, τοῦ ὀπισθόναου, μαρμάρινες κεραμίδες ἀπό κιονόκρανα, κομμάτια ἀπό ἀγάλματα, συνολικά πάνω ἀπό τριακόσια.

{...}Γλυπτική μέ τόσο ἔξεργο ἀνάγλυφο δέν πιστεύω νά ὑπάρχει ἄλλη στόν κόσμο καί, βέβαια, μιά ζωφόρος τόσο τέλεια καί τέτοιου μεγέθους καί ὀμορφιᾶς δέν μπορεῖ κανείς νά τή δεῖ, οὔτε στό Παρίσι, οὔτε στή Ρώμη. Σέ πολλές περιπτώσεις τά μέλη τῶν ἀνθρώπινων μορφῶν καί τῶν κενταύρων εἶναι ἐντελῶς ἔξεργα, ἐλεύθερα ἀπό τήν ἐπιπεδότητα τοῦ βάθους καί ὄντας ἔργα τέτοιας ὑψηλῆς γλυπτικῆς δημιουργοῦν τήν πιό ἔξοχη ἐντύπωση. Τά σχέδια πού σοῦ στέλνω δέν μποροῦν ἴσως νά σοῦ μεταφέρουν τίποτε ἄλλο, παρά τή διάταξη καί τά συμπλέγματα τῶν μορφῶν. Κι αὐτά ἀκόμα, ὄχι τέλεια. Συμφωνήσαμε νά ἀγοράσουμε τό μερίδιο τοῦ Πασᾶ γιά 3.000 λίρες. Ὁ ἑπόμενος στόχος ἦταν νά ἀσφαλίσουμε τό ἔπαθλό μας, γι΄ αὐτό πῆγα στή Ζάκυνθο καί γνωστοποίησα τό θέμα στόν Gend Alny, τό διοικητή, ὥστε νά ἐξασφαλίσω τή μεταφορά τῶν γλυπτῶν σ΄ αὐτό τό νησί. Οἱ Γάλλοι, γνωρίζοντας κιόλας τήν ὑπόθεση, ἔστειλαν ἕνα ἰδιωτικό ἐξοπλισμένο πλοῖο σέ ἕνα λιμάνι, γιά νά φορτώσει καί νά μεταφέρει τήν περιουσία μας. Ἀφήνοντας ἀμέσως τούς φίλους μου, ἔφθασα μετά ἀπό δύο μέρες στό μέρος αὐτό, ὅπου καί συνάντησα τό στρατηγό. Τοῦ ἐξέθεσα τήν ὅλη κατάσταση κι αὐτός ἀμέσως διέταξε νά μοῦ δοθεῖ μεταφορικό μέσο. Ἡ γαλλική κυβέρνηση μᾶς πρόσφερε γιά τήν προηγούμενη συλλογή γλυπτῶν 160.000 φράγκα, πού ἰσοδυναμεῖ μέ 8.000 γκινέες κι ἀκόμα, μιά πλήρη σειρά ἀπό γύψινα ἀντίγραφα τῶν ἔργων αὐτῶν γιά τόν καθένα μας. Ἡ προσφορά εἶναι σίγουρα πολύ ἱκανοποιητική καί ἡ ἐπιστολή τοῦ Γάλλου ὑπουργοῦ, πού ἔλαβε ὁ πρέσβης στήν Ἀθῆνα, ἐξαιρετικά κολακευτική γιά μᾶς. Ἀναγκαστικά, θά ἀπαιτήσουμε τούς ἴδιους ὅρους καί γιά τή δεύτερη συλλογή μας, ὅταν θά τήν προτείνουμε γιά ἀγορά στίς διάφορες εὐρωπαϊκές κυβερνήσεις. Ἀκόμα, ὅμως, δέν ἔχουμε ἀποφασίσει τί τιμή θά ζητήσουμε, ἄν καί δέν θά δεχθοῦμε, βέβαια, θά θελήσουν νά πλειοδοτήσουν καί πού ἄν ἀποκτήσουν καί τίς δύο συλλογές θά κομπάζουν πολύ περισσότερο κι ἀπό τή Ρώμη ἀκόμα.

"Μέ τό γάλα τῆς μάννας Ἑλλάδας,
μέ τῆς μάννας Ἑλλάδας τό γάλα
στάλα στάλα θρεμμένη
κι ἐσύ, φράγκισσα ρήγισσσα βάρβαρη...

Τῶν ἠπείρων ἀρχόντισσα τώρα,
τῶν ἐθνῶν κυβερνήτρα,
καί λαῶν, ἡ γερόντισσα Εὐρώπη...
τά χτυπήματα πλήθια"
Παλαμᾶς

                                                       Ζάκυνθος, 25 Σεπτεμβρίου 1812

Μένω ἀκόμα ἐδῶ γιά νά τακτοποιήσω τήν πώληση τῆς πρώτης συλλογῆς. Ἡ δεύτερη θά ἐκτεθεῖ γιά εἴκοσι μῆνες καί μετά θά πουληθεῖ μέ τούς ἴδιους ὅρους, ὅπως η προηγούμενη, ἀλλά ὄχι λιγότερο ἀπό 1.500 λίρες.

Πηγή:
ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ τ.29 1988
Ἑλλάδος περιήγησις Ἀρκαδικά, https://el.wikisource.org/wiki/%CE%9A%CF%8D%CF%81%CE%B9%CE%B1_%CE%A3%CE%B5%CE%BB%CE%AF%CE%B4%CE%B1
Η ΑΣΑΛΕΥΤΗ ΖΩΗ Κωστῆς Παλαμᾶς, ἐκδόσεις Ἰδεόγραμμα
*Ἡ μετάφραση τῶν ἐπιστολῶν ἔγινε ἀπό τήν Θέτιδα Ξανθάκη
Φωτογραφίες:
http://www.antike-am-koenigsplatz.mwn.de/en.html
http://www.britishmuseum.org/

Χρύσα Νικολοπούλου/Ἑλλήνων Φῶς