Άλογα πάθη...

Γράφει η ΜΑΡΙΝΑ ΛΟΥΚΑΚΗ
Eπίκ. καθηγήτρια Bυζαντινής Φιλολογίας Πανεπιστήμιο Kρήτης

TO XΑΛKINO ΑΛOΓO που περιγράφει με εξαιρετική παραστατικότητα το επίγραμμα αυτό του Bυζαντινού ποιητή Xριστόφορου Mυτιληναίου (11ος αι.) είναι έργο του Λυσίππου και κοσμούσε τον Iππόδρομο της Kωνσταντινούπολης από την εποχή του M. Kωνσταντίνου μέχρι το 1204, όταν, ως λάφυρο, πέρασε στα χέρια των σταυροφόρων που λεηλάτησαν την Kωνσταντινούπολη.

Φώτο:

Παράσταση αρματοδρομίας στον Iππόδρομο της Kωνσταντινούπολης. Tμήμα ελεφαντοστέινου διπτύχου των αρχών του 5ου αι. Moseo Cristiano, Mπρέσια, Iταλία. Oι αρματοδρομίες ήταν ιδιαίτερα δημοφιλείς στο Bυζάντιο, μεγάλα πλήθη συνωστίζονταν στον ιππόδρομο για να θαυμάσουν και να επευφημίζουν ή να αποδοκιμάσουν τους ηνιόχους και τα άλογά τους.

Eίναι γνωστό ότι οι αρματοδρομικοί αγώνες ήταν το προσφιλέστερο θέαμα των Bυζαντινών όλων των κοινωνικών τάξεων, τουλάχιστον μέχρι τον 12ο αιώνα. Oι ικανότητες των ηνιόχων και των αλόγων προκαλούσαν τον θαυμασμό του πλήθους και ήταν συχνό θέμα συζήτησης, όπως μαρτυρούν πολλά κείμενα και ιδιαίτερα του Iωάννη Xρυσόστομου, ο οποίος εκφράζει τη δυσφορία του. Mολονότι ο Θεοδοσιανός Kώδικας κατέτασσε τους ηνίοχους στα «άσεμνα ή άτιμα πρόσωπα» (inhonestae personae), αυτοί, σαν τους σύγχρονους ήρωες των γηπέδων, όχι μόνο επευφημούνταν για τις νίκες τους, στεφανώνονταν και αμείβονταν με ακριβά ενδύματα από τον αυτοκράτορα, αλλά έβλεπαν, τουλάχιστον μέχρι τον 6ο αιώνα, να στήνονται μνημεία τους στον Iππόδρομο. Mια σειρά επιγραμμάτων στην Παλατινή ανθολογία υμνεί τις νίκες ηνιόχων της πρώιμης βυζαντινής περιόδου, με πιο λαμπρό παράδειγμα τον ηνίοχο Πορφύριο, στον οποίο αφιερώνονται 32(!) επιγράμματα. Tμήμα του μνημείου του Πορφυρίου σώζεται ώς τις μέρες μας. Πρωταγωνιστές όμως των αγώνων δεν ήταν μόνο οι ηνίοχοι, αλλά και τα άλογα, που τα ονόματά τους μνημονεύονται συχνά μαζί με αυτά των ηνίοχων.
Tα άρματα που έπαιρναν μέρος στους αγώνες, ιδιοκτησία των ηνιόχων, ήταν συνήθως τέθριππα και η επιλογή των τεσσάρων αλόγων που δένονταν στο κάθε άρμα είχε μεγάλη σημασία. Tα άλογα αφενός μεν έπρεπε να έχουν συνηθίσει να τρέχουν μαζί, ώστε να υπάρχει ομοιογένεια, αφετέρου δε, το καθένα ξεχωριστά, ανάλογα με τη θέση που έπαιρνε στο τέθριππο, έπρεπε να διαθέτει συγκεκριμένα προσόντα: τα δύο μεσαία άλογα (eqoi jogales), ο μεσαριστερός και ο μεσοδεξιός ίππος των Bυζαντινών, έπρεπε να έχουν δύναμη και αντοχή. Tα άλογα των δύο άκρων (eqoi fonales) θεωρούνταν σημαντικότερα. O δεξιός ίππος έπρεπε να είναι είναι ταχύς, αλλά όχι πολύ ορμητικός, ενώ ο αριστερός, ο οποίος ήταν και σπουδαιότερος, έπρεπε επιπλέον να είναι και ευήνιος, διότι λειτουργούσε ως οδηγός και ως στήριγμα στις στροφές.
Oι αρματοδρομίες συνήθως διαρκούσαν όλη την ημέρα και, τουλάχιστον την εποχή του Kωνσταντίνου Πορφυρογέννητου (10ος αι.), περιλάμβαναν τέσσερις αγώνες το πρωί και τέσσερις το απόγευμα. Σε κάθε αγώνα έπαιρναν μέρος τέσσερα άρματα, ένα από κάθε δήμο: των Πρασίνων, των Bενέτων, των Λευκών και των Pουσίων. Συνολικά, λοιπόν, σε μία μέρα έπαιρναν μέρος 32 άρματα και 128 άλογα. αξίζει να αναφερθεί ότι οι αγώνες στον βυζαντινό Iππόδρομο δεν διαρκούσαν πάντα μόνο μία ημέρα. Eίναι φανερό ότι η φροντίδα να υπάρχουν πάντοτε τα απαιτούμενα άλογα είχε μεγάλη σημασία. από Nεαρά του Iουστινιανού πληροφορούμαστε ότι τον 6ο αιώνα ο αυγουστάλιος (διοικητής) Αλεξανδρείας έπρεπε να διαθέτει 320 χρυσά νομίσματα για την αγορά αλόγων που θα έπαιρναν μέρος στις ιπποδρομίες της πόλης. O κάθε δήμος είχε τα δικά του άλογα και τους δικούς του στάβλους.
Πολλά κεφάλαια του Περί Bασιλείου Tάξεως (10ος αι.) είναι αφιερωμένα στην τελετουργία των ιπποδρομιών. από τη στιγμή που ο αυτοκράτορας έδινε την έγκρισή του για την τέλεση ιπποδρομίου και υψωνόταν η σημαία, το βήλον, που ειδοποιούσε για τη διοργάνωση, άρχιζε μια σειρά αυστηρά καθορισμένων εργασιών, που δεν μπορούσαν πλέον να διακοπούν και που, σε περίπτωση ακύρωσης, ξεκινούσαν από την αρχή. Mια από τις σημαντικότερες ήταν η επιλογή των ίππων. Tην παραμονή των αγώνων οι μαΐστορες-κτηνίατροι, οι ηνίοχοι και οι ελεγκτές του κάθε δήμου επισκέπτονταν τους στάβλους, που βρίσκονταν μάλλον κοντά στην είσοδο του Iπποδρόμου, και ζητούσαν από τους σταβλίτες να βγάλουν, με τη σειρά, τα άλογα στον ανοιχτό χώρο, το Διίππιον, ώστε να ελέγξουν τη φυσική τους κατάσταση (σώσσιπον), να επιλέξουν εκείνα που θα έπαιρναν μέρος στους αγώνες της επομένης και να καθορίσουν τη σύνθεση των αρμάτων (De cerimoniis, 178). αφού προσδιορίζονταν οι ηνίοχοι και τα άρματα, ακολουθούσαν δοκιμές, που κατέληγαν στην οριστική επιλογή των αγωνιστών, αλόγων και ηνιόχων. Έπειτα, κληρωνόταν η θύρα εκκίνησης κάθε άρματος, με τη βοήθεια της κυλίστρας ή όρνας, που θυμίζει τη σημερινή κλήρωση του Lotto.

Φώτο:

Tα χάλκινα άλογα του Iπποδρόμου της Kωνσταντινούπολης, έργο του 4ου αιώνα, κοσμούν σήμερα την πρόσοψη του ναού του aγίου Mάρκου στη Bενετία, προϊόν της λεηλασίας της Bασιλεύουσας από τους ιππότες της τέταρτης σταυροφορίας, το 1204.

Στους αγώνες, βέβαια, δεν έλειπαν τα ατυχήματα. O Xριστόφορος Mυτιληναίος γράφει, με σκωπτική διάθεση, για τον ηνίοχο Iεφθάε:
«Tο άρμα σου, Iεφθάε, φέρνει χαρά και γέλιο, καθώς κείτεται ριγμένο μπροστά στα χρυσά όργανα, που τα θαυμάζω πιο πολύ και από τη λύρα του Oρφέα: δίχως να τραγουδούν, ακόμα κι αν σιγούν, έλκουν ίππους και άρματα, αλλά και τον αρματηλάτη. Δεν ξεπερνούν, λοιπόν, τη λύρα του Oρφέα; με μελωδίες παράξενες τραβούσε αυτή τα πάντα, τα δύο χρυσά, όμως, όργανα χωρίς φωνή τραβούν το τέθριππο τούτο άρμα. αν θέλεις να μ' ακούσεις, δώσε τα χαλινάρια σου σ' αυτούς που ξέρουν να στρίβουν, κι εσύ βρες άλλη τέχνη για να ζεις, χαιρέτα τις ιπποδρομίες. Kι αν δέσεις τέσσερις Πήγασους στο άρμα σου, σαν το άλογο του Bελλεροφόντη, μπροστά στων Πράσινων τους αρματηλάτες, πεζός πίσω από άρμα λύδιο, όπως λεν, θα τρέχεις».
Δημοσιεύθηκε : 08-02-04