Έκθεση στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης με 280 έργα από 50 μουσεία σε όλο τον κόσμοΤης Γιώτας Συκκά
Το αγγείο, «πυξίδα» στη γλώσσα των αρχαιολόγων, έκρυβε όλα τα καλλυντικά και τα μυστικά ομορφιάς τριών γυναικών. Το καπάκι είναι κομψοτέχνημα λιτότητας. Και η παράσταση με τα τρία αιδοία και τον φτερωτό φαλλό που τοξεύει προς το μεσαίο, προκαλεί τον θαυμασμό για τη φαντασία του καλλιτέχνη που το έφτιαξε.
Μοιάζει με μικρό μυθιστόρημα. Ο Φιλονίδης, ερωτευμένος με την αυλητρίδα Ανεμώνη, από τις γνωστές εταίρες της αρχαιότητας που έπαιζε και αυλό, παραγγέλνει σε αγγειογράφο της εποχής (γύρω στο 420 π.Χ.) την πυξίδα με το κομψό καπάκι. Το όνομά του, άλλωστε, είναι χαραγμένο διακριτικά στον φαλλό που κλίνει προς το μεσαίο αιδοίο, δείχνοντας την προτίμησή του στην Ανεμώνη που τον συντροφεύει στα συμπόσια. Είναι φανερό ποια διαλέγει ανάμεσα σε τρεις.
Τα περισσότερα εκθέματα που αποκαλύπτονται από τις συσκευασίες τους αυτές τις ημέρες στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης έχουν να «διηγηθούν» ιστορίες αγάπης, πάθους και έρωτα. Ετοιμάζονται να πουν τις ιστορίες τους στην έκθεση «Ερως: από τη Θεογονία του Ησιόδου στην ύστερη αρχαιότητα», που εγκαινιάζεται στις 10 Δεκεμβρίου.
Αγγεία με σπάνιες ερωτικές παραστάσεις, ανάγλυφα, σφραγίδες, λυχνάρια με πλατωνικούς έρωτες αλλά και τολμηρές συνευρέσεις, σκηνές θωπείας και ομοφυλοφιλικών συναντήσεων και αμέτρητοι φαλλοί σε όλες τις μορφές: φτερωτοί, από γυαλί ή φαγεντιανή, με πριαπισμό ή χωρίς, φυλαχτά, ειδώλια.
Ιστορία 11 αιώνων
Από 50 μουσεία έρχονται τα 280 αρχαία έργα που μας δίνουν ελληνικά και ξένα μουσεία (Λούβρο, Βατικανό, Σικελία, Κύπρο, κ.ά.). Και τα αντικείμενα δείχνουν τον έρωτα σε όλες τις μορφές του: γλυκός, δαμαστής, αγωνιστής, νυχτερινός, αθλητής, λυσιμελής. Ο έρωτας που σου κόβει τα γόνατα…
«Για να καταπιαστεί κανείς με ένα τόσο μεγάλο, πανανθρώπινο, αλλά και προκλητικό, θέμα, πρέπει οπωσδήποτε η επιστημονική τεκμηρίωση να είναι εξαιρετικά δουλεμένη ώστε να μη μετατραπεί η έκθεση σε κοσμική εκδήλωση.
Το αγγείο, «πυξίδα» στη γλώσσα των αρχαιολόγων, έκρυβε όλα τα καλλυντικά και τα μυστικά ομορφιάς τριών γυναικών. Το καπάκι είναι κομψοτέχνημα λιτότητας. Και η παράσταση με τα τρία αιδοία και τον φτερωτό φαλλό που τοξεύει προς το μεσαίο, προκαλεί τον θαυμασμό για τη φαντασία του καλλιτέχνη που το έφτιαξε.
Μοιάζει με μικρό μυθιστόρημα. Ο Φιλονίδης, ερωτευμένος με την αυλητρίδα Ανεμώνη, από τις γνωστές εταίρες της αρχαιότητας που έπαιζε και αυλό, παραγγέλνει σε αγγειογράφο της εποχής (γύρω στο 420 π.Χ.) την πυξίδα με το κομψό καπάκι. Το όνομά του, άλλωστε, είναι χαραγμένο διακριτικά στον φαλλό που κλίνει προς το μεσαίο αιδοίο, δείχνοντας την προτίμησή του στην Ανεμώνη που τον συντροφεύει στα συμπόσια. Είναι φανερό ποια διαλέγει ανάμεσα σε τρεις.
Τα περισσότερα εκθέματα που αποκαλύπτονται από τις συσκευασίες τους αυτές τις ημέρες στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης έχουν να «διηγηθούν» ιστορίες αγάπης, πάθους και έρωτα. Ετοιμάζονται να πουν τις ιστορίες τους στην έκθεση «Ερως: από τη Θεογονία του Ησιόδου στην ύστερη αρχαιότητα», που εγκαινιάζεται στις 10 Δεκεμβρίου.
Αγγεία με σπάνιες ερωτικές παραστάσεις, ανάγλυφα, σφραγίδες, λυχνάρια με πλατωνικούς έρωτες αλλά και τολμηρές συνευρέσεις, σκηνές θωπείας και ομοφυλοφιλικών συναντήσεων και αμέτρητοι φαλλοί σε όλες τις μορφές: φτερωτοί, από γυαλί ή φαγεντιανή, με πριαπισμό ή χωρίς, φυλαχτά, ειδώλια.
Ιστορία 11 αιώνων
Από 50 μουσεία έρχονται τα 280 αρχαία έργα που μας δίνουν ελληνικά και ξένα μουσεία (Λούβρο, Βατικανό, Σικελία, Κύπρο, κ.ά.). Και τα αντικείμενα δείχνουν τον έρωτα σε όλες τις μορφές του: γλυκός, δαμαστής, αγωνιστής, νυχτερινός, αθλητής, λυσιμελής. Ο έρωτας που σου κόβει τα γόνατα…
«Για να καταπιαστεί κανείς με ένα τόσο μεγάλο, πανανθρώπινο, αλλά και προκλητικό, θέμα, πρέπει οπωσδήποτε η επιστημονική τεκμηρίωση να είναι εξαιρετικά δουλεμένη ώστε να μη μετατραπεί η έκθεση σε κοσμική εκδήλωση.
"Εμείς δεν μιλάμε για το σεξ», μας λέει ο Νίκος Σταμπολίδης, διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης που επιμελείται την έκθεση μαζί με τον αρχαιολόγο Γιώργο Τασούλα. «Είδαμε τον έρωτα ως ιστορία ιδεών μέσα στους 11 αιώνες, από τον Ησίοδο, δηλαδή το 700 π.Χ., μέχρι και το 300 μ.Χ. Και μέσα εκεί χωρέσαμε εννέα ενότητες, δείχνοντάς τον στην απολλώνια αλλά και στη διονυσιακή του σφαίρα».
Δεκάδες άγνωστα αντικείμενα από περιοχές της Μακεδονίας (Πέλλα, Καβάλα, Θάσος) και της Θράκης και άλλα γνωστά, ιδιαίτερης αξίας, όπως τα 40 αρχαία έργα από τη Δήλο. Ο κ. Σταμπολίδης, που έχει δημοσιεύσει το 1992 την εργασία του για τα σφραγίσματα της Δήλου, μας παρακινεί να αφήσουμε τη φαντασία μας ελεύθερη και να φανταστούμε το νησί ακριβώς όπως ήταν μετά το 166 π.Χ. «Σαν μια Σαγκάη της εποχής».
Δεκάδες άγνωστα αντικείμενα από περιοχές της Μακεδονίας (Πέλλα, Καβάλα, Θάσος) και της Θράκης και άλλα γνωστά, ιδιαίτερης αξίας, όπως τα 40 αρχαία έργα από τη Δήλο. Ο κ. Σταμπολίδης, που έχει δημοσιεύσει το 1992 την εργασία του για τα σφραγίσματα της Δήλου, μας παρακινεί να αφήσουμε τη φαντασία μας ελεύθερη και να φανταστούμε το νησί ακριβώς όπως ήταν μετά το 166 π.Χ. «Σαν μια Σαγκάη της εποχής».
Ενα ελεύθερο λιμάνι της Μεσογείου, στο οποίο συρρέουν οι πάντες. Με έντονη κοινωνική και οικονομική ζωή. Από ένα συμβολαιογραφείο στη συνοικία Σκαρδανά προέρχονται 27.000 ρύποι (βουλοκέρια θα τα λέγαμε σήμερα) με τους οποίους τότε σφράγιζαν από συμβόλαια μέχρι ερωτικές επιστολές. «Το μεγαλύτερο ποσοστό από τα σφραγίσματα ήταν αφιερωμένο στον έρωτα», λέει ο κ. Σταμπολίδης.
Φυσικά σε ένα τέτοιο λιμάνι υπήρχαν καπηλειά, ταβέρνες και πορνεία. Εναν οίκο ανοχής βρήκε στο πάνω μέρος μιας ταβέρνας ο αρχαιολόγος Π. Χατζηδάκις. Απόδειξη, τα πλούσια ψιμύθιά της, αλλά και ο μεγάλος αριθμός νομισμάτων που βρέθηκε και μάλιστα από διάφορους μακρινούς τόπους.
Η Αφροδίτη και ο Ερωτας
Η έκθεση αρχίζει με την Αφροδίτη και τη σχέση της με τον Ερωτα. Αλλοτε ως θεά, ως γαλακτοτροφούσα που βυζαίνει τον νεαρό της γόνο, όπως γίνεται με την Ισιδα και αργότερα με την Παναγία, άλλοτε να τις βρέχει στον άτακτο Ερωτα στα πισινά με ένα σανδάλι, κι άλλοτε να τον μαθαίνει να τοξεύει. Μετά απ’ όλη αυτή την γκάμα, παρουσιάζεται στη δεύτερη ενότητα γονιμοποιός και εξουσιαστής της Φύσης.
Φυσικά σε ένα τέτοιο λιμάνι υπήρχαν καπηλειά, ταβέρνες και πορνεία. Εναν οίκο ανοχής βρήκε στο πάνω μέρος μιας ταβέρνας ο αρχαιολόγος Π. Χατζηδάκις. Απόδειξη, τα πλούσια ψιμύθιά της, αλλά και ο μεγάλος αριθμός νομισμάτων που βρέθηκε και μάλιστα από διάφορους μακρινούς τόπους.
Η Αφροδίτη και ο Ερωτας
Η έκθεση αρχίζει με την Αφροδίτη και τη σχέση της με τον Ερωτα. Αλλοτε ως θεά, ως γαλακτοτροφούσα που βυζαίνει τον νεαρό της γόνο, όπως γίνεται με την Ισιδα και αργότερα με την Παναγία, άλλοτε να τις βρέχει στον άτακτο Ερωτα στα πισινά με ένα σανδάλι, κι άλλοτε να τον μαθαίνει να τοξεύει. Μετά απ’ όλη αυτή την γκάμα, παρουσιάζεται στη δεύτερη ενότητα γονιμοποιός και εξουσιαστής της Φύσης.
Παρακολουθούμε τον Ερωτα και ως ηνίοχο ψυχών, να κρατάει δηλαδή τα χαλινάρια της ψυχής. Είναι επίσης τοξότης, μουσικός, αλλά και υποκριτής όπως δείχνει η απεικόνισή του με μάσκα. Υποκριτής και με την έννοια του ηθοποιού αλλά και της υποκρισίας εμφανίζεται εναγώνιος στις παλαίστρες, τελετουργός (πάνω από βωμούς) και φιλοσοφικός.
Η ψυχή - πεταλούδα
Η πεταλούδα, που βλέπουμε σε κάποια εκθέματα, απεικονίζει την ψυχή, η οποία άλλοτε αναπαρίσταται ως γυναίκα. Και ο Ερωτας συχνά τη δέρνει, του αρέσει να τη βασανίζει, να τη σουβλίζει πάνω από τη φωτιά και συγχρόνως να την ψύχει, ρίχνοντάς την στο νερό. Τα μαρτύρια του έρωτα με λίγα λόγια, το γλυκόπικρο στοιχείο πριν δούμε τη συμφιλίωση. Η ένωση της ανθρώπινης ψυχής με τον θείο Ερωτα απεικονίζεται και σε ένα πανέμορφο μαρμάρινο σύμπλεγμα του 2ου αι. μ.Χ., με τους δυο τους να φιλιούνται. Είναι το σύμβολο της έκθεσης που ταξίδεψε από τα Μουσεία του Καπιτωλίου και αντιγράφει αγαλματικό σύμπλεγμα των Ελληνιστικών Χρόνων.
Ο μπερμπάντης Δίας
Συνέχεια με τους έρωτες των θεών και τους γάμους τους. Πρώτος και καλύτερος ο Δίας, ο μπερμπάντης της ιστορίας, που τρέχει μια με την Ευρώπη και μια με τη Λήδα ενώ όλοι γνωρίζουμε το γάμο του με την Ηρα. Εδώ παρουσιάζονται και οι έρωτες διαφόρων ηρώων, της Ελένης και του Πάρη ανάμεσά τους, πολλών θνητών μαζί με μικρά ραβασάκια σε όστρακα. Ο έρωτας και οι κατάρες αποτελούν ένα μεγάλο κεφάλαιο με τους κατάδεσμους που έριχναν συνήθως σε πηγάδια για να μη λιώσει ποτέ η κατάρα. Ενώ την αίγλη του απόλυτου έρωτα ή πιο σωστά αυτού του άλλαξε τον ρουν της ιστορίας, κλέβει ο Αντώνιος και η Κλεοπάτρα μέσα από μια σειρά μικρών αλλά χαρακτηριστικών νομισμάτων.
Ο μπερμπάντης Δίας
Συνέχεια με τους έρωτες των θεών και τους γάμους τους. Πρώτος και καλύτερος ο Δίας, ο μπερμπάντης της ιστορίας, που τρέχει μια με την Ευρώπη και μια με τη Λήδα ενώ όλοι γνωρίζουμε το γάμο του με την Ηρα. Εδώ παρουσιάζονται και οι έρωτες διαφόρων ηρώων, της Ελένης και του Πάρη ανάμεσά τους, πολλών θνητών μαζί με μικρά ραβασάκια σε όστρακα. Ο έρωτας και οι κατάρες αποτελούν ένα μεγάλο κεφάλαιο με τους κατάδεσμους που έριχναν συνήθως σε πηγάδια για να μη λιώσει ποτέ η κατάρα. Ενώ την αίγλη του απόλυτου έρωτα ή πιο σωστά αυτού του άλλαξε τον ρουν της ιστορίας, κλέβει ο Αντώνιος και η Κλεοπάτρα μέσα από μια σειρά μικρών αλλά χαρακτηριστικών νομισμάτων.
Ισορροπία με ανοχή και νόμους
Αν και υπάρχει πινακίδα για τους επισκέπτες του μουσείου που είναι κάτω των 16 ετών, με τη σύσταση να συνοδεύονται από γονείς ή καθηγητές, είναι σαφές ότι όλοι θέλουν να σταθούν περισσότερο στην ενότητα που καταπιάνεται με τον αγοραίο έρωτα και όλες τις κατηγορίες του.
Οι δεικτηριάβρες (δακτυλοδεικτούμενες), οι λεωφόροι (εκείνες που δούλευαν στο δρόμο), οι σποδισιλάβρες (τις συναντούσες στα σοκάκια) δίνουν το «παρών», με τους «πορνοβοσκούς», αυτούς δηλαδή που διηύθυναν τα πορνεία.
Μία ακόμη πληροφορία είναι το «πορνικό τέλος», ο φόρος που πλήρωναν στον δήμο ή στο ιερό και προορίζονταν για κοινωφελή έργα.
«Με ρωτούν συχνά για το πώς απεικονίζονταν τα όργια. Εχουμε σκηνές με γυμνούς και ντυμένους. Με τριάδες και τετράδες που κάνουν έρωτα, καλυμμένοι όμως με υφάσματα. Στην αρχαία Ελλάδα δεν υπήρχε η ντροπή της εποχής μας. Είχαν μια ισορροπία και μια ανοχή. Και παράλληλα νόμους που προστάτευαν τις πόρνες, οι οποίες ήταν δούλες ή αιχμάλωτες πολέμου και εξυπηρετούσαν τον ανδρικό πληθυσμό, ώστε να μπορούν οι τελευταίοι ως στρατιώτες να προφυλάσσουν συζύγους, κόρες και αδερφές».
Νόμοι όμως υπήρχαν και για τον πρωκτικό έρωτα που απαγορευόταν, ενώ επιτρέπονταν οι ενώσεις μεταξύ ανδρών και εφήβων. Παις, άλλωστε, είναι ο έφηβος των 13 και άνω. Οι όμοιοι έρωτες, όπως και οι βουκολικοί, αποτελούν άλλη ενότητα. Συνευρεύσεις με Σατύρους - Μαινάδες και κτηνοβασίες υπογραμμίζουν το διονυσιακό στοιχείο της έκθεσης που κλείνει με ιθυφαλλικές θεότητες. Μην ξεχνάμε ότι οι φαλλοί αποτελούσαν λατρευτικά σύμβολα και έφερναν ευτυχία και ευγονία.
«Με ρωτούν συχνά για το πώς απεικονίζονταν τα όργια. Εχουμε σκηνές με γυμνούς και ντυμένους. Με τριάδες και τετράδες που κάνουν έρωτα, καλυμμένοι όμως με υφάσματα. Στην αρχαία Ελλάδα δεν υπήρχε η ντροπή της εποχής μας. Είχαν μια ισορροπία και μια ανοχή. Και παράλληλα νόμους που προστάτευαν τις πόρνες, οι οποίες ήταν δούλες ή αιχμάλωτες πολέμου και εξυπηρετούσαν τον ανδρικό πληθυσμό, ώστε να μπορούν οι τελευταίοι ως στρατιώτες να προφυλάσσουν συζύγους, κόρες και αδερφές».
Νόμοι όμως υπήρχαν και για τον πρωκτικό έρωτα που απαγορευόταν, ενώ επιτρέπονταν οι ενώσεις μεταξύ ανδρών και εφήβων. Παις, άλλωστε, είναι ο έφηβος των 13 και άνω. Οι όμοιοι έρωτες, όπως και οι βουκολικοί, αποτελούν άλλη ενότητα. Συνευρεύσεις με Σατύρους - Μαινάδες και κτηνοβασίες υπογραμμίζουν το διονυσιακό στοιχείο της έκθεσης που κλείνει με ιθυφαλλικές θεότητες. Μην ξεχνάμε ότι οι φαλλοί αποτελούσαν λατρευτικά σύμβολα και έφερναν ευτυχία και ευγονία.
Γι’ αυτό τα βλέπουμε σε σπίτια, στις πέτρες που στήριζαν τις γωνίες τους, είτε για να αποτρέψουν το κακό είτε για να προσελκύσουν την γονιμοποιό δύναμη για καλοτυχία, επίσης ως διακοσμητικά, λύχνους και σε παραστάσεις αγγείων. Το χάλκινο άγαλμα πρίαπου που ρίχνει λιπαντικό στο μόριό του είναι ένα από τα πιο τολμηρά εκθέματα, όπως και το αρχαϊκό επιτύμβιο που δείχνει άλλον άνδρα με πριαπισμό να παρακολουθεί μιαν εταίρα και δίπλα του γιατρός της εποχής να του κάνει αφαίμαξη για την πολυπόθητη ηρεμία.
Η έκθεση δεν είναι κλειδαρότρυπα
Η έκθεση μπορεί να είναι αφιερωμένη στη μεγαλύτερη και πιο πολύπλοκη ανθρώπινη επιθυμία, τον έρωτα, όμως ο διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, Ν. Σταμπολίδης είναι κατηγορηματικός:
Η έκθεση δεν είναι κλειδαρότρυπα
Η έκθεση μπορεί να είναι αφιερωμένη στη μεγαλύτερη και πιο πολύπλοκη ανθρώπινη επιθυμία, τον έρωτα, όμως ο διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, Ν. Σταμπολίδης είναι κατηγορηματικός:
«Δεν είναι κλειδαρότρυπα. Εκείνη την εποχή πρωταγωνιστούσαν η ανοχή κι όχι η ενοχή. Δεν ήταν ασύδοτοι». Τολμηρή αλλά όχι υποκριτική -άλλωστε αναφέρεται «σε κοινωνίες που δεν είχαν παρωπίδες»- εμφανίζει τον έρωτα σε όλες του τις εκφάνσεις. Δύναμη έλξης, θεότητα, ανθρώπινη αξία. Φιλοσοφικός (η έλξη προς το ωραίο), γονιμοποιός ακόμη και ταφικός. «Αυτές οι εκθέσεις είναι δύσκολες και κοστίζουν πολύ. Ζούσε ακόμη η Ντόλλη Γουλανδρή όταν την αποφασίσαμε. Τρία χρόνια την ετοιμάζαμε και θα την κρατήσουμε ώς το Πάσχα. Δυστυχώς, ο δανεισμός από άλλα μουσεία είναι πανάκριβος για περισσότερο χρόνο. Ο επόμενος στόχος θα είναι ο θάνατος». Στο μεταξύ το μουσείο σχεδιάζει ήδη την έκθεση που θα δούμε σε ένα χρόνο: «Αρχόντισσες ή πριγκίπισσες της Μεσογείου. Στην αυγή της ιστορίας».
Χορηγοί της έκθεσης είναι το Ιδρυμα Σταύρου Νιάρχου και το Ιδρυμα Ιωάννου Φ. Κωστοπούλου.
Χορηγοί της έκθεσης είναι το Ιδρυμα Σταύρου Νιάρχου και το Ιδρυμα Ιωάννου Φ. Κωστοπούλου.
