Την πλούσια εξορυκτική δραστηριότητα στα νησιά του Αιγαίου με αφετηρία την αρχαιότητα εξετάζει ένας επιστημονικός τόμος που μόλις κυκλοφόρησε
Υπάρχουν οι μεγάλες οροσειρές της Ευρώπης, τα Πυρηναία, οι Αλπεις, τα Καρπάθια, τα Βαλκάνια, αλλά στην Ελλάδα υπάρχουν και τα νησιά του Αιγαίου. Ποιο το ζητούμενο; Ενα κοινό χαρακτηριστικό τους: ο πλούτος σε μεταλλικά ορυκτά. Κάτι μάλιστα που στον ελλαδικό χώρο είχε εντοπιστεί ήδη από την ανώτερη νεολιθική εποχή, δηλαδή περί το 18000 π.Χ., έτσι που οι εξορύξεις ώχρας στον λόφο Τζίνες της Θάσου να αποτελούν, με τα ως τώρα δεδομένα, την αρχαιότερη μεταλλευτική δραστηριότητα στην Ευρώπη. Τα ορυχεία (όρος στον οποίο περιλαμβάνονται και τα μεταλλεία και λατομεία) των νησιών του Αιγαίου της βιομηχανικής εποχής είναι το αντικείμενο που διερευνήθηκε από ομάδα επιστημόνων με συντονισμό του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου. Και το αποτέλεσμα είναι ένας τόμος βιομηχανικής αρχαιολογίας («Ορυχεία στο Αιγαίο», εκδόσεις Μέλισσα), στον οποίο εξετάζεται η εξορυκτική δραστηριότητα σε 35 νησιά του Αιγαίου κατά τον 19ο και τις αρχές του 20ού αιώνα.
Αλλά επειδή η ιστορία είναι πολύ παλιά, η αρχή της δεν μπορεί παρά να βρίσκεται στην αρχαιότητα. Γιατί από πολύ νωρίς οι κάτοικοι του Αιγαίου είχαν αρχίσει να εκμεταλλεύονται τους φυσικούς πόρους των νησιών είτε για να κατασκευάσουν τα σπίτια τους είτε για να δημιουργήσουν έργα τέχνης ή ακόμη κάνοντας εξαγωγές των πρώτων υλών που εξορύσσονταν, με αποτέλεσμα την ανάπτυξη του εμπορίου, τη διεύρυνση της επικοινωνίας, την αύξηση του πλούτου. Εντυπωσιακή μάλιστα υπήρξε εξαρχής η εφευρετικότητα των ανθρώπων προκειμένου να πάρουν την πολύτιμη ύλη. Κέρατα ελαφιού είχαν χρησιμοποιηθεί ως σφήνες, ενώ οι κροκάλες από τα ποτάμια ήταν τα εργαλεία κρούσης των ανθρώπων στις Τζίνες της Θάσου, όπως αναφέρει στο κείμενό της για τις «Εξορυκτικές επιχειρήσεις στο Αιγαίο κατά τη διάρκεια της αρχαιότητας» η αρχαιολόγος κυρία Λίνα Μενδώνη.
Περίφημη θα πρέπει να υπήρξε και η Μήλος κατά την προϊστορία, λόγω του οψιδιανού (ύλη κατάλληλη για κατασκευή μαχαιριών) που εξαγόταν σε όλη τη Μεσόγειο ως και την Αίγυπτο, τουλάχιστον από τη μεσολιθική εποχή (8000 π.Χ.). Τα πρώτα δείγματα μεταλλουργίας χαλκού όμως εμφανίζονται στη Θάσο κατά τη νεότερη νεολιθική εποχή (5000 π.Χ.). Μία χιλιετία μετά, τα μέταλλα κάνουν την «εμφάνισή» τους και νοτιότερα: μεταλλουργικά λείψανα της εποχής έχουν εντοπιστεί στην Κεφάλα της Κέας, χάλκινα αντικείμενα έχουν βρεθεί στη σπηλιά Ζα της Νάξου, ενώ χρήση χαλκού βεβαιώνεται και στη Θάσο. Η διάδοση του νέου υλικού εξάλλου θα αλλάξει άρδην τη ζωή των ανθρώπων. Και, όπως σημειώνει η κυρία Μενδώνη, «η νέα τεχνολογία σήμαινε και νέες ιδέες και νέα δυναμική στο πολιτιστικό και κοινωνικό γίγνεσθαι της πρώιμης εποχής του χαλκού (δηλαδή η 3η χιλιετία π.Χ.)».
Χαρακτηριστικοί είναι οι οχυρωμένοι οικισμοί που έρχονται στο φως από τις ανασκαφές στα νησιά του Βορειοανατολικού Αιγαίου (Θάσος, Σαμοθράκη, Ιμβρος, Λήμνος, Λέσβος, Χίος, Σκύρος), οι οποίοι είχαν εμπλοκή στη μεταλλουργία. Τα παράδειγμα της Πολιόχνης στη Λήμνο ίσως υπερέχει μάλιστα, γιατί δεν είναι τυχαίο ότι το νησί σχετίζεται και με την Αργοναυτική Εκστρατεία και την αναζήτηση της τεχνικής για την παραγωγή του χρυσού.
Τ ην ίδια εποχή τον δικό τους ρόλο διαδραματίζουν οι Κυκλάδες, όπου εξαπλώνεται η εξόρυξη μαρμάρου, με το οποίο παράγονται χρηστικά και λατρευτικά αντικείμενα, ενώ παράλληλα αναπτύσσεται η επεξεργασία των μετάλλων: στην Κύθνο, στη Σίφνο, στη Σέριφο, στην Ανδρο, στην Κέα. Η «μηλία γη» ήταν διάσημη για τη ζωγραφική και τη φαρμακευτική, το ίδιο και η «κιμωλία γη» για τη φαρμακευτική, την υφαντουργία, την υγιεινή. Η Νάξος εξάλλου ήταν ονομαστή για τα πλούσια κοιτάσματα σμύριδας και μαρμάρου, το οποίο μαζί με αυτό της Πάρου ήταν τα καλύτερα (το πλέον διάσημο είδος «παρίας λίθου» ήταν ο λυχνίτης: καθαρός, κατάλευκος, διαφανής). Στη Θάσο όμως έχει αρχίσει από τον 6ο αιώνα π.Χ. η εξόρυξη χρυσού (άργυρος εξορυσσόταν από την πρώιμη χαλκοκρατία), η Λέσβος, η Σκύρος και η Σκυροπούλα είχαν λατομεία μαρμάρου, τραβερτίτη είχε η Κως...
Σε ποια κατάσταση βρίσκονται όλα αυτά σήμερα; Κάθε περίπτωση και διαφορετική. Με ζητούμενο όμως πάντοτε την προστασία τους.
